सडकमा एउटा रातो झण्डा छ

राजेश चाम्लिङ

हौ लुङ्गा !
लौ त
हारमा हार मिलाएर धान नाच्ने यी जोर हातहरु
तालमा ताल मिलाएर साकेला नाच्ने यी जोर खुट्टाहरु
अब िसंहदरबार छिर्ने बेला भो
तिम्रो माटो लुट्ने कठपुतली शासक विरुद्ध
अर्को पटक लड्नु पर्ने भो ।


मित्रहरु भन्छन्-
गोलिसँग नझुकेको एउटा शीर छ'रे
बारुद्धको धुँवाबाट उम्किएको एउटा जीवन
गणतन्त्र त ल्याईएयो कमरेड
ब्याजमा एटा जीउँदो ज्यान छ'रे
सबभन्दा ठूलो कुरो
यही ज्यानलाई शहिद बनाई जनवादी गणतन्त्र ल्याउने रहर छ'रे

ऐहोई लुङ्ग!
तब हामी के अलमलमा परिाख्नु !
ओ सडक उभिएको मान्छे
घरको झ्याल र छतहरुबाट के रमिता हेरिरहेका छौ
सडकमा एउटा मशाल तिमीलाई पर्खिरहेछ
सडकमा एउटा ईटा तिम्रो हात कुरीरहेछ
भागदौडमा छुटेको एउटा रातो झण्डा छ
के त्यो झण्डा उठाउने तिम्रो शासह छ

खर्पनमा जिन्दगीको दर्पण बोकेर
कुन अमेरिका खोज्ने कोलम्बस बन्न हिँडिरहे छौ पासा
सडकमा तिम्रो नाम इतिहास बन्न खोजिरहेछ
सडकमा आन्दोलनकारीको रगत झै रातो झण्डा लडिरहेछ
यत्रतत्र छरिएका जुत्ताचप्पलको बीचबाट
के त्यो झण्डा उठाउने तिम्रो शाहस छ?

हौ लुङ्गा !
यो धर्तिको िसंच्याएर अवाद गर्ने पाखुरामा
के त्यो झण्डा उठाउने तागत बाँकी छ?
सडकमा एउटा रातो झण्डा छ ।

२०६६ कार्तिक २७

हो कि जनजाती

विपल बोयुङ

हुल बाँधी कता सुन त ए साथी
लाग्छ यो लाम हो कि जनजाती

काम कुरो छ यता कुम्लो बोकी कता ?
छाड्यौ रीतिरिवाज ? देख्छु नानाभाती

कहाँ छ त बराजुले सिगारेको झुप्प्रा ?
खोज्नलाई उठ होउ अब माझकिराती

फरिया र चोलीहरु फाटिसक्यो भन्छन्
आधुनिकता आयो भन्दै चट्ट कोरीबाटी

झुल्किदैछ घाम नयाँ वर्ग संघर्षको
टेक्नै छ पाइला हाम्रो अझ शिखरमाथि

अर्खौले-३, खोटाङ

को मुठी साम

तारादेवी थुलुङ 'अथाह'

ए !
को मुठी साम !!
मुच्यूलाई
हमछ्योम द्युखा ग्वानामिम्
एमा गर्नाकाङा
मुच्य्का
ल्वा चमुबासी
खेल चमुबासी
भ्व्रा हुमुबासी
हिरोपोल्युम धामुबासी
सिजेम-लेमजेम प्लन्मुबासी
मेम् बेसाका ओ
मेनुयावा माला
त्वाकु लमुबासी
गानालाई
ज्युल्यमुकाम लागि
को मुठी साम !

जलेश्वरी, खोटाङ

दाजै, साकेला नाचौं

जीवन चाम्लिङ

क्षितिज पारिको
आदिवासी बस्तीबाट
हुलका हुल घामहरु उदाउँदैछन्
घरको मझेरीतिर प्रभातको उषाहरु
उहिलेदेखि सलबलाइरहेछन्
समयले वैशाखलाई काखी च्यापेर
जेठको उभौली लौरो टेकिरहेछ
आऊ दाजै हामी पनि यो समयको लौरो टेकौं
आऊ दाजै हामी साकेला नाचौं ।

सेतो हिउँको वस्त्र ओढेका
चोमोलुङ्माको काखबाट
असरल्ल रातो गण्डकीहरु
बगेको देखेर
कतै शान्तिको खोजीमा उडेका
प्र्रशात परेवाहरु
उडेका उड्यैछन्
देउरालीका धुपी निलगिरि र गुराँसहरु
अर्धरुवाइमा हाँस्दा-हाँस्दा थाकिसके
तिम्रो ब्यूँझाइएको सर्तमा म देखिरहेछु
घर आँगनमा दृष्टान्तमा नयाँ पवनहरु बगिरहेको
खै भुमिपूजाको खोजमा साल्पा र
चौदण्डीहरु दुख्न थालेको
त्यसैले त दाजै
सुक्नै लागेको समय ब्यूँझाउनुपर्छ
आऊ दाजै हात जोडेर
साकेला नाचौं ।

निष्कर्षतः
यतिबेला समयले
परिवर्तनको बिहान खोजिरहेको छ
पारुहाङ र सुम्निमाको कसम खाएर
हाम्रा अधिकारहर खोस्नेलाई
काली गण्डकी बन्दक राखेर
स्वार्थको तलाउमा छलाङ मार्न खोज्नेलाई
एक झोक्का तीर मार्नुपर्छ
सिमे-भूमेको बली चढाउनुपर्छ
यो माझकिरातको भूमिमा
धनुषकाडको झण्डा फहराउनुपर्छ
त्यसैले त दाजै
निशंकोच हात समाऔं
आऊ हामी साकेला नाचौं ।

रसुवा, उदयपुर

भाका किरातीको

शकुन आँसु

वल्लो-पल्लो जे भने'नि शाखा किरातीको
किरात राज्य निर्माण गर्ने ताका किरातीको

धनुष, तीर, खुकुरीले छेक्या नेपाल
पूर्व टिस्टा फैलिएथ्यो नाका किरातीको

बन्दैछ विधान फेरि नयाँ नेपालको
एक-एक छुट्नुहन्न खाका किरातीको

आदिवासी क्षेत्रभित्र भूमिपुत्र हामी
हराभरा चितु बेछु पाखा किरातीको

वसन्त शिशिरमा प्रकृतिको पुजक
भन्छ शकुन 'सोइसोइला' भाका किरातीको

चिप्रिङ-४, खोटाङ

तायाचुङ

विष्णु श्रापित

नाना-तायामा
बैनी-खियामा
भाइ-रैछाकुम्पा

तायामा-
वैंशालु रहरहरु
मालाथुम्किको गुराँससँगै सजाएर
तिमीले तानको लयमा
सिलीको भाका गायौ
टुहुरो खियामा र रैछाकुप्पाको
दुधे पेटको लागि
तिमीले आपुनो सपनाहरु
तानको धागोसँगै बुन्यौ
अनि उनीहरुलाई
आपुूसँगै
सिली टिप्न सिकायौ
आज
तिमीले रोपेको सँस्कृतिहरु
हामीले हुर्काइरहेका छौं
तिमीले छाडेको पदचापहरु
हामीले पछ्याइरहेका छौं ।

खियामा-
कांगे ठाक्रो बनाउन
उभो लेकतिर
मालिङ्गो घारीमा रमाउने
मामा साफोक्तेलाई
तिमीले दुःख दिँदा
तिमी हराएछौ
तिमी पुरिएछौ
अनि त
नाना तायामाले
चाल पाए र मावलीको शिर उभ्याउनी
राखिदिए लैङासा ।

रैछाकुप्पा-
तिमी टुहुरो हुँदा
तिमी नाबालक छँदा
हेरचाह गर्ने
तिम्रो नानाहरुलाई
तिम्रो चेलीहरुलाई
तिमीले कसरी भुल्न सक्थ्यौं
त्यही खातिर
तिमीले तिम्रो बिहेमा
उत्तर हिमालतिर
उक्लेको खियामा
दक्षिण मधेशतिर
झरेको तायामा
दुवैलाई निम्तो डाक्यौ
र चेलीको बिदाउनीमा
बाटो खर्च
लगाइदियौ-खुर्बू ।

यो समय
मालाथुम्कीको आकाशमा
हाम्रो प्रदेशको
मध्य भू-भागमा
नितान्त हाम्रो प्यारो घाम
उज्यालो बोकेर उदाएको छ
त्यसैले-
माइती रैछाकुप्पा
तिमीले छाडेको
ढ्याङ्ग्रो गजा र सिक्केहरु
चेली तायामा खियामाले छाडेको
तानको साँचो र थुरी
हामीले िसंगारेर राखेका छौं
फेरि पनि तिमीहरु
उत्साह बोकेर आऊ
हामी सबै मिलेर
तायाचुङमा तान बुनौं
मुन्धुम गाउदै
एकपटक साकेलामा सिली नाचौं ।

जातीय स्वायत्तत्ता : के हो के होइन

प्रकाश राई
राज्यको पुनःसंरचनाको संदर्भमा नेपालका आदिबासी जनजातिहरुले जातीय स्वायत्तत्ताको माग राख्दै आएका छन् । उनिहरुले जाति भाषा र संस्कृतिको आधारमा राज्यको संधीय संरचनाको निर्माण र त्यहाँ राजनैतिक अग्राधिकार सहित स्वायत्तत्ताको अधिकारको माग अगाडि सारिरहेका छन् । कतिपयले यस मागलाई अत्यन्त नकरात्मक र असंभव प्रायः मागको रुपमा बुझेका छन् । कतिपयले त यसलाई राज्य बिखण्डनकारी मागको रुपमा पनि प्रस्तुत गर्ने गरेका छन् । तथापि यस विषयमा बहस जारी छ । स्वयंम आदिबासी जनजातिहरुबीचमा पनि थुप्रै विषयहरुमा थप छलफल बहस र बिमर्शगरि एउटा समझदारीमा पुग्न बाँकि नै छ । तर के वास्तबमा जातीय स्वायत्तत्ताको माग बेठीक छ त के यो नेपालको संन्दर्भमा गलत माग नै हो त वास्तबमा के हो के होईन त जातीय स्वायत्तत्ता जरुर यस बारे बहस र छलफल हुन जरुरी छ र एउटा सार्थक निश्कर्षमा पुग्न आबश्यक छ ।
जातीय स्वायत्तत्ता कुनै एक जातिको अधिकारको रक्षा गर्ने र अर्को जातिको अधिकार कुण्ठित गर्ने हैकमबादी एकाधिकारबादी नीति होईन् । बरु यो त सबै जात-जातिको अधिकार रक्षा र ग्यारेन्टि गर्ने समानतामा आधारित सिद्धान्त हो । त्यसैले यसले एकाधिकारबाद र हैकमबादको बिरोध गर्छ । अहिले नेपालको आदिबासी जनजातिहरुले माग गरेको स्वायत्तत्ता भन्नु आफ्नो आदिम थलोऐतिहासिक थलो सधन बसोबास भएको थलोमा आफुलेनै शासन गर्न पाउनु पर्छ भन्ने हो । आफ्नो आदि थलोको आर्थिक श्रोतहरु आफ्नो अधिकारमा रहोस भन्ने हो । आफ्नो भाषा संस्कृतिको जगेर्ना विकाश र प्रबर्धन गर्न पाउने वाताबरण बनोस भन्ने हो । समग्रमा आफ्नो भाग्यको फैसला आफै गर्न पाँउ भन्ने हो । तर त्यसको अर्थ के होइन भने त्याहाँ बस्ने अन्य जात-जातिहरु त्याहाँको निर्णय प्रकृयामा भाग लिन नपाउने उनिहरुको चाँहि कुनै सुनुवाईनै नहुने वा उनिहरुचाँहि त्याहाँको राज्य संरचनामा समावेश नै हुन नपाउने । बरु कुरा के हो भने त्याहाँका अन्य जतिपनि जात-जातिहरु छन् उनिहरुको पनि उनिहरुको जनसंख्याको आधारमा समानुपातिक समावेशीको ग्यारेन्टि गरिन्छ । यो संबैधानिक किसिमले नै सुनिश्चित गर्नु पर्दछ । त्यतिमात्र होइन संघीय संरचनाको संन्दर्भमा त्यस संघभित्र कुनै अर्को जातिको कुनै सानो ईकाई स्तरमा उनिहरुको सघन बसोबास छ भने त्याहाँ फेरि उनिहरुलेनै अग्राधिकारको प्रयोग गर्छन् । र त्याहाँ पनि अन्य जाति जनजातिको समानुपातिक समावेशीको ग्यारेण्टि गरिदिनु पर्दछ । यसले सबै जाति-जनजातिको अधिकारको सुनिश्चितता गर्दछ ।
जातीय स्वायत्तत्ता बहुजातीय बहुसाँस्कृतिक समाजमा अधिकारको बैज्ञानिक बाँडफाँडका निम्ति अबलम्बन गरिने सिद्धान्त हो । आज विश्वका धेरै देशहरुमा जुन प्रकारको आन्तरिक द्वन्द्व चलिरहेको छ त्यसको प्रमूख कारण त्याहाँको राज्यको असमाबेशी संरचना अधिकारको असमानुपातिक बाँडफाँड एकाधिकार र हैकमबादी राज्य संरचना हुन् । राज्यको असमाबेशी चरित्रले उनिहरु राज्य संरचनाबाट काटिन्छन् अधिकारको असमान बाँडफाँडले उनिहरु अधिकार बिहिन हुन्छन् र एकाधिकारबादी हैकमबादी नीतिले उनिहरु अधिकारको मात्र होइन् पहिचानको समश्यामा पनि फस्न पुग्छन् । यसले उनिहरुलाई आफ्नो पनि राज्य हो भन्ने कुराको अनुभूति गराउदैन् । यस परिस्थितिले उनिहरुमा एक प्रकारको निराशा जन्मन्छ । यस्तो अनुभूति उनिहरुले सर्बप्रथम त पहिचानको समस्याको बिन्दुबाट शुरु हुन्छ । उनिहरुको समस्या समाधान भएन र यदि त्यो बढेर गयो भने त्यसले निश्चित पनि पृथकताबाद सम्म पुर्याउन सक्छ ।
श्रीलङ्काको आजको स्थिति उत्पन्नहुनुको कारण पनि त्यहि हो । जब उनिहरुको जातिय समश्या भाषिक समश्यामाथि आखाँ चिम्लियो तब उनिहरुले छुट्टै राज्यको माग राखेर युद्ध जारि राखे । उनिहरुले युद्ध जितेको छैन वा जित्दैन् होला त्यो फरक कुरा हो । तर श्रीलङकाका आम जनताले गृहयुद्धका कारण कस्तो दुःख बेहोर्नु परेको छ त्यसले श्रीलङकाको विकासमा कति असर पारेको छ
तर चीन जो बहुजातीय बहुभाषिक मुलुक हो त्याहाँका अल्पसंख्यक आदिबासी जनजातिहरुलाई स्वायत्तत्ता प्रदानगरिएको छ । त्याहाँ त्यसैले जातीय भाषिक समस्या छैन् । निश्चित पनि त्याहाँको जनजातिहरुलाई प्रयोग गरि साम्राज्यबादी पूँजिबादीहरुले बितण्डा मच्याउने प्रयास गर्न नखोजेका होइनन् तर त्यो सफल हुन सक्दैन् ।
अहिले नेपालको संघीय संरचना निर्माण गर्दा एउटा आधार जातीय हुनुपर्दछ भन्दा त्यो प्रति अत्यन्तै नकरात्मक बन्नु पर्ने कारण छैन् । जाति भनेको सभ्यता हो । त्यो भुगोल पनि हो । त्यो संस्कृति पनि हो । त्यो भाषा पनि हो । संपूर्ण नेपाल एउटै आधारमा बिभिन्न संघमा संरतितहुन नसक्ला/सक्दैन । यो तथ्यलाई चाहिँ सबैले स्विकार गर्नु पर्दछ । तर जातीय आधारमा हुदै हुदैन् भनेर ढीपि गर्नु चाहिँ सामन्तबादकै रुप हो । त्यो नेपालको बहुजातीय बहुसांस्कृतिक संरचनालाई अस्विकार गर्नु र नेपालको जातीय भाषिक समस्यालाई अस्विकार गर्नु हो । त्यसको अर्थ नेपालको बहुसंख्यकहरुको समस्यालाई नजर अन्दाज गर्नु हो । नेपालको सन्दर्भमा त अझै जातीय आधारमा संध राज्य निर्माण गर्नु सजिलो छ÷स्विकार्य छ । जस्तो किरात स्वयात्तत्त राज्य निर्माण गर्दा त्यो सबैलाई स्विकार्य हुन्छ । त्याहाँका अन्य जात-जातिहरुले पनि किरात सभ्यता स्विकार गर्छन÷गरेका छन् । सामान्य बोलिचालिमा पनि उनिहरु नै हामी त माँझ किरातको मान्छे भनेर भन्छन् । कतिपय संस्कार र संस्कृतिहरुपनि उनिहरुको लागि स्विकार्य छन् । त्यसैले याहाँ समस्या हुदैन् ।
अहिले जातीय आधारमा प्रदेश निर्माण गर्ने विषयलाई जसरि बाइसे चौबिसे राज्यतिर फर्कने पछौटे वा बिखण्डनको संभावना भएको भनेर प्रचार-प्रशार गरिदैछ यसले नेपाललाई ठीक दिशातिर लैजादैन् । यदि त्यसो हो भने त सघीय राज्यमा परिणत हुनु नै पछाडि फर्कने काम हुन्छ । त्यसैले संघीय राज्य संरचनामा नै जानु भएन् । त्यसैले स्वायत्तत्ताको बिरोध गर्नु अन्तत्वगत्वा संघीयताको सिद्धान्तको बिरोध गर्नु हो ।
अर्कोकुरा स्वशासनको कुरा गर्ने तर स्वयात्तत्ताको कुरा अस्विकार गर्ने कुरा पनि नमिल्दो कुरा हो । स्वायत्तत्ताको प्रत्याभुति बिना स्वशासनको ग्यारेन्टी गर्न सकिदैन् । त्यसैले स्वशाानकै लागि पनि स्वायत्तत्ताको जरुरि छ ।
र अर्कोतिर अहिले कतिपय जनजातिहरुले छुट्टै जातीय राज्यको माग गरिरहेका छन् त्यो पनि बैज्ञानिक माग होइन् । हाम्रो माग समानताको लागि हो । बिभेदको अन्त्यको लागि हो । आफ्नो भाग्यको बिधाता आफै बन्न पाउनु पर्छ हो । राजनैतिक रुपमा आफ्नो शासन आफै गर्न पाउनु पर्छ भन्ने हो । यो आफैमा न्यायिक माग हो । अनि यो कसरि पछाडि फर्कने माग हुन सक्छ
हिजोको बिभेदकारी राज्यले जसरि नेपालका आदिबासी जनजातिहरुलाई राजनैतिक आर्थिक सामाजिक साँस्कृतिक रुपले बिभेद गर्यो त्यसको अन्त्य जरुरि छ । नेपाल संघीयतामा प्रबेश गर्नुको एउटा कारण यहि बिभेदहरु हुन् । त्यसैले यी सबेै बिभेदको अन्त्यको लागि पनि जातीय स्वायत्तत्ता अनिवार्य छ । त्यसैले जातीय स्वायत्तत्ता बिखण्डन वा एउटा जातिको अधिकार स्थापित गर्ने र अर्को जातिको अधिकार कुण्ठित गर्ने नभई सबैको अधिकार रक्षाको ग्यारेन्टी गर्नु हो ।

सिर्कना

तिलक चाम्लिङ

सिर्कनाले हाचा गर्दै
नेपाली सर कोठामा छिरेपिछ
छपक्कै मिलेर बस्थ्यौँ
डरसरिको सास लुकाएर ।

अंग्रेजी नजान्नेले
आफ्नै आगनमा शीर खसाएझैं
भाषा नमिलेर
खुकुरीको चित्रकलालाई 'दाब्या' भन्दा
सबैले हाँसेपिछ
लाजले पढ्दिन भनेको थिएँ आफ्नै आमालाई ।

पिँजडाबाट उम्किएको चरीजस्तै खुसी भएर
स्कुलमा टिफिनको घन्टी बजेपिछ
किताबको भारीसंग फाल मार्दै आएर
आमाको पोल्टाभरि आफ्नै लवजमा
ढुक्कको सास फेर्दा कम्ता रमाइलो लाग्थेन ।

राष्ट्रिय धर्म हिन्दु भन्न नजान्दा
राष्ट्रिय भाषा नेपाली भन्न नजान्दा
सिर्कनाको सुम्ल्याइ सहन नसकेर
साथीभाइकै अघि तुरुक्कै रुइदिएको छु
अझै पनि बिरामी हुन्छु सिर्कना देखेँभने ।

राजाको सिँदुर पहिरिनेले
हवाइजहाज चढ्न पाइन्छ भन्दै
आमाले फुकाएपिछ
गोरखापत्रको खोल हालेको
राजाको फोटो भएको
महेन्द्र मालालाई कख्याएर स्कुल पुग्थेँ
लाम बस्दा भाँती पुर्र्याएर
'श्रीमान् गम्भीर नेपाली …' कण्ठस्त मुखाग्र सुनाउनलाई ।

दाब्या = खुकुरी

हावो खान्नम यूनम

सीता कोयी
हावो खान्नम युनम
ददिवु चम्फा घोग्य भोदु
यल्सी वाखाबुअ घिउसी चोदु
यल्सी वाखावुअ धिउसी चोदु
कुप्पु सुपुतुतु पिपुर घर्ति चा वलेन्दुनी
तँतिमे नापेवा सुमू-धापी-धोपी चा यअ छेन्दुनी
होवो खान्नेम यूनम
गोठाल्यचअ भाकारी डेलीठेका धुन्यरि कुर्तो
भिइ मेसी भ्यारा चन यूनम यअ उरतो
ज्यक्तबु खरसु पटपट्य भुस्री न घाँस किप्दानी
ररु ङेत्मु देल चिचाआ सल सलमे हिउला-चिउला
चअ भस्म्या हिप्दानी
हावो खान्नम यूनाम
उक्योन गोठाल्य चअ् ङाचेलोनि वारेलोिन
चन्दु ध्याङखका फोक्टय निकास
जलजल्य धाप रावाथाम विख्य
सुरक्य कुम्लमा वागाल्यपानी हुनाम युनामचअ
ससिबुसि पाउलो ओदानिम
सिल्पीचा अबलेन्दानीम हावो खान्नम यअ
छेछेल खेरखावि चौरि भिई
भिई मेसी भ्यारा खल झुचिनी
केमु मुक्सु धिन्दारा कस्तुरी
खिसा धापी धोपी हावो खान्नम धुचििन
हावो खाननम युनम
युनम-यूनम देत्का आवो हुङे हुनम ।

सुङदेल-९, खोटाङ

आदिवासी रुख

रक्ष राई
म बालुवाको वसन्तमा
हरियो पासपोर्ट नीलो भएको छु ।

यो निर्दलीय पुलिसको लाठीजस्तो हुरी
यो निरङ्कुश सिपाहीको बन्दुकजस्तो आँधी
मान्छेभित्रको विनयशील 'म'लाई
निरन्तर-निरन्तर प्रहार गरिरहेछ
झुण्डिएर मर्नका लागि आपुनै दुःखी हाँगाहरु थिए
तथापि अनुनयमा आफ्नै हातहरु जोडिरहेछु
माङ्हिम कै अघि मौला हानिएर सत्यहाङ्मा
म कुनै भट्टिवाल्नीको प्लेटमा निर्मम मःमः हाँसिरहेछु ।

यहाँ आपुनै रमिता बनाएर हेर्नलायकको
मेरा सजल आँखाहरु झम्टा मारिरहेछन् वनभालुहरु
र मेरा दृष्टिका घारभित्र बास बसेका छन् अरिङ्गालहरु
मेरा शेषनागहरु जिब्रा थुतिएर
मष्तिष्कका विजयपुरमा प्रत्याक्रमण गरिरहेछन् चेतनाका बुद्धिकर्ण राईहरु
निमुखा मुखहरु मोचीले जुत्ताको तलुवा बनाएर मेरा आवाजहरु
म बर्मूडा र ब्ल्याकहोल निलिरहेछु
र मेरा निद्राका बूढासुब्बा ढोल ढ्याङ्ग्रो ठट्टाएर जागिरहेछ
आगाका झिरले क्षिण भए श्रवणशक्ति
र मेरा कानका सुरुङहरु सुदूर भविष्य-द्रष्टा भएका छन्
धमिराहरुले मेरुदण्ड खाइसकेर
मेरा गिदीभरि ब्याङ्पाटे र बारुला भरिएका छन्
यी आगाहरुले नुहाएको कठोर शितलता
आफ्नै नाङ्गा हाँगाहरुमा ताप्दै
विचारहरु माटामा जरिरहेछु
र आफ्ना जराहरुबाट उखेलिएर
बालुवाको एक्लो वसन्त उभ्याइएको छ ।

हो म बालुवाको वसन्तमा
कुनै नीलो-निलो रुख बनाइएको छु ।

युगल गीत

टीका चाम्लिङ
नाइमा : छातिभित्र लाखौँ जुनी पारुहँकै नाउँ लेख्छु
पारुहँ : जहाँ पुगूँ आँखाभरि नाइमाकै गाउँ देख्छु

नाइमा : बाचा सम्झी पारुहँले सयौँ घाट तरी आउनू
पारुहँ : मनभरि तयामाझैँ माया-बुट्टा भरिराख्नू
नाइमा : जति टाढा भए पनि भरोसाले घाउ मेट्छु
पारुहँ : जहाँ पुगूँ आँखाभरि नाइमाकै गाउँ देख्छु

नाइमा : सिमे-भुमे साकेलाको शिली हाम्रो साक्षी बनोस्
पारुहँ : शिरमाथि पिरतीको सुनाखरी बाँचिरहोस्
नाइमा : भीरजस्तो पीरै सही आफ्नै थलो-ठाउँ टेक्छु
पारुहँ : जहाँ पुगूँ आँखाभरि नाइमाकै गाउँ देख्छु

साइँकुले

मणि कोइमी
हो त्यहीँ दिनदेखि
उसको दाँतमा ढुङ्गा लाग्यो
छिचोल्न सकेन-बाह्रखरी जङ्गल ।

जुनदिन ऊ-
आपाले मधेसबाट ल्याइदिनुभएको लिलामी भोटो लगाएर
आमाले पकाइदिनुभएको
किनेमाको तिहुनसँग फापरको ढिँडो सपासपी खाएर
सिम्मा नानाले बनिदिएकी ऊनीको रातो झोलामा
अलिकति भुटेको जुनेलो र पुदिनाको अचार
आज चौधौं दिन रमाउँदै
पढ्नलाई गएको थियो-श्री प्रा.वि...बरभाज्याङमा ।

जब ऊ-
कक्षाकोठामा प्रवेश गर्यो
शिक्षक सोमनाथ पण्डितद्वारा सोधियोः
'ए साइँलो हिज तिमी कन नआएका नि?'
-पेत डुखेर
(सबै गलल हाँसे)
'के औषधि खायौ त'
-टाटो पानी टटाएर खा'को
पूरै कक्षाकोठा उचालिनेगरी अट्टाहास छायो ।

बिचरा ऊ ग्लानीबोधले
एउटा कुनै कुख्यात अपराधीजस्तो
हिउँचितुवाको वेगमा
ढोकाबाट यस्तरी हाम्फालेर भाग्यो कि
ऊ उपरोक्त विद्यालयमा
कहिल्यै फर्केन कहिल्यै फर्केन…
हो त्यहीँ दिनदेखि
उसको दाँतमा ढुङ्गा लाग्यो
छिचोल्न सकेन-बाह्रखरीको जङ्गल ।

यो तिम्रै माटो हो

भूपाल राई
यो तिम्रै माटो हो तिमीले टेकेको
यो तिम्रै आकाश हो तिमीले ओढेको
आमा यसरी कथा सुनाउँछिन्-
'अघि बढ्नेलाई खुला बाटो छ
पछि अड्नेलाई मुरी माटो छ ।'

यो चिहान चौतारी निसानीका चित्र
इतिहास नमाग्ने तिमी भूमि-पुत्र
तिमी आवादी हौ भस्मे खोरिया हौ
सिस्नुको जरामा फुल्ने सारङ्गी हौ
'उठी हिँड्नेलाई यात्रा दायाँ छ
थाकी बस्नेलाई छायैँछायाँ छ ।'

पुर्खाले रोपेको तिमी फुल्दो हाँगा
तिमी आपुनो घरमा आफै बास नमाग
तिमी मूल ढोका हौ सर्वस्वका धनी
सृष्टिमै तिमी जो थियौ हिमालमुनि
'माथि चढ्नेलाई चुली बाँकी छ
तल झर्नेलाई फेदी काफी छ ।'

आदिम मानिसको गीत

प्रकाश चाम्लिङ राई
मेरो जङ्गल यानेकी मेरो घर
मेरो खोला यानेकी मेरो प्राण
तिम्रो सभ्यताको दलाहा इतिहासले
तिम्रो जङ्गली मानवताले उजाडिदिएपछि
म ओडारमा ओतिएर
निश्प्राण बाँचेको छु ।

राष्ट्रियताको तिमीले दिएको विषको लड्डू
मैले नचिनेर खाएको हैन
एकताको तिमीले दिएको छली कपटी तर्क
मैले त्यसै स्वीकारेको हैन
मलाई थाहा छ रगताम्य इतिहास
म अहिले बिनाइतिहास बाँचेको छु
मलाई थाहा छैन
मेरो आङ उजाडेर तिमीले मलाई
मूर्ख राजा बनाएको
म बिसु्रला
मेरो जिब्रो थुतेर बेशब्द बनाएको
मलाई थाहा छ तिम्रो काइते इतिहास
जसले मेरो सभ्यताको चिहान खन्यो ।

मलाई थाहा छ
संविधानको हत्कडढी र नेलकडी लगाएर
तिमीले मलाई
काइते राष्ट्रियताको जेलमा सडाएका छौ
मलाई थाहा छैन भन्छौ
तिमीले दिएको राष्ट्रिय धर्म राष्ट्रिय भाषा
राष्ट्रिय चिन्ह र राष्ट्रिय एकताको विष
मलाई थाहा छ-
तिम्रो दलाहा संस्कृति
जसले
मेरो पहिचानको खिल्ली उडायो ।
भन अझै के छ
साम्राज्यवाद
भुमण्डलीकरण
आतङ्कवाद
आधुनिक युगका स्पार्टकस हौ हामी
हामीलाई त्यही जङ्गल प्यारो छ
हामीलाई त्यही खोला प्यारो छ
तिम्रो राष्ट्रिय एकताभन्दा
हामीलाई हाम्रो सार्वभौमिकता प्यारो छ
हामीलाई आफ्नैपन प्यारो छ ।

तिम्रो आडम्बरी सभ्यताभन्दा
हामीलाई हाम्रो आफ्नै असभ्यता
न्यानो छ
हामी आधुनिक युगको स्पर्शकस ।

प्रायश्चित

जयसला कोयू
हाम्रो अतीतको कथा
त्यही दिन सुरु भयो
जुन दिन उनीहरुले हौसाए
कलबिख पिउन
पिएर जिउन ।

पिउनुको साम्राज्यमा
प्रवेश गरेपछि
पियौं भाषा संस्कृति
पियौं बेसुरले मुन्दुम ।

ह्याङले छुटेको क्षण
छ्याङ्ग भयो
हाम्रो हातमा मुन्दुम थिएन
थियो त त्यही
श्रीमद्भागवत, गीता र रामायण ।

जनजातीय साहित्यको सौन्दर्यशास्त्र

भोगीराज चाम्लिङ

जुन उत्पीडित जातिसँग समृद्ध भाषा र साहित्य हुँदैन त्यो जातिको मुक्ति पनि स्वाभाविक रुपमा पछाडि धकेलिन्छ । समृद्ध साहित्यबिना जनजातीय साहित्यको अलग्गै सौन्दर्यशास्त्रको निर्माण पनि सम्भव छैन । प्रश्न उठ्न सक्छ कि जनजातीय साहित्यको अलग्गै सौन्दर्यशास्त्रको निर्माण गर्ने बेला आइसक्यो अथवा त्यस्तो अवश्यकता दुवै भइसकेको छ । किनभने प्रचलित हिन्दू सौन्दर्यशास्त्रलाई आधार बनाएर न नेपालका उत्पीडित आदिवासी जनजातिहरुलाई सही ढङ्गले चिनाउन सकिन्छ न उनीहरुमाथिको शोषण-उत्पीडनलाई नै उधिन्न सकिन्छ । न त जनजातीय साहित्यलाई सही मार्गदर्शन गर्न सम्भव हुन्छ ।

हिन्दू सौन्दर्यशास्त्र पिँधमा परेकाहरुको सौन्दर्यशास्त्र नभएर शासनसत्तामा बस्नेहरुको सौन्दर्यशास्त्र हो । शासकहरुको सौन्दर्यशास्त्र र उत्पीडितहरुको सौन्दर्यशास्त्र फरक-फरक हुन्छ । उत्पीडित जातिहरु मुक्तिको माग गर्छन् यही कुरा नै जनजातीय सौन्दर्यशास्त्रको गुदी हो । जनजातीय सहित्य-कलामा मुक्तिको सपना बुनिनुपर्छ जसरी उनीहरुले शताब्दीऔं पहिला तानमा कपडा बुने । जनजातीय साहित्य मुक्ति र सङ्घर्षको साहित्य हो । यो विलासको लागि लेखिने साहित्य होइन त्यस्तो साहित्य जनजातीय साहित्यको कोटीमा पर्दैन । कुनै जनजाति लेखक आपुूमाथि शताब्दीऔंदेखि भएको अत्याचार आपुनो सिर्जनामा लेख्न सक्दैन आपुनो सिर्जनालाई धारिलो पार्न सक्दैन भने त्यो जनजातीय साहित्य हुनै सक्दैन । सिर्जनामा मुक्तिको सङ्घर्षको सपना देख्न नसक्ने साहित्य शासकीय कित्ताको साहित्य हुन्छ त्यो जनजातीय मुक्तिको साहित्य हुँदैन । एक हिसाबले शासकीय साहित्य सपनावीहिन निरश र सपाट साहित्य हो जनजातीय साहित्य भरभराउँदो सपनाहरुको राँको हो ।

अर्कोतर्पु बुर्जुवा सौन्दर्यशास्त्रले पनि उत्पीडित जातिको मुक्तिको प्रश्नलाई केन्द्रमा राख्दैन । पछिल्लो चरणमा बुर्जुवा सौन्दर्यशास्त्रीहरुले अघि सारेको उत्तरआधुनिकतावादले उत्पीडित जात-जातिहरुको मुक्तिको प्रश्नलाई उठाएजस्तो त देखिन्छ तर चुरो कुरा त्यस्ता जातिहरुको मुक्ति होइन बरु उनीहरुको असन्तुष्ट र आक्रोशलाई छरपस्ट्याउनु हो । किनभने उत्तरआधुनिकतावादले उत्पीडितहरु एकगठ भएर सङ्घर्ष गर्नुपर्छ भन्ने कुरालाई निषेध गर्छ र एकलाएक्लै लड्न प्रेरित गर्छ । एक्लएकल्लै लडेर आजसम्म कोही पनि मुक्त भएको छैन । त्यसकारण उत्तरआधुनिकतावाद भँडुवा सौन्दर्यशास्त्रीय चिन्तन हो । सौन्दर्यशास्त्रको क्षेत्रमा आएको यस प्रकारको भ्रमपूर्ण चिन्तनलाई चिर्न अलग्गै जनजातीय सौन्दर्यशास्त्रको निर्माण गर्न आवश्यक छ ।

बुर्जुवा सौन्दर्यशास्त्रको एउटा सकारात्मा पक्ष के छ भने त्यसले आलेचनाको छुट दिन्छ । हिन्दू सौन्दर्यशास्त्रले त त्यति पनि छुट दिँदैन र भक्तिभावको वकालत गर्छ । तर आलोचनाले मात्र उत्पीडित जातिमहरुको मुक्ति सम्भव छैन । त्यसका लागि क्रान्ति आवश्यक छ तर बुर्जुवा सौन्दर्यशास्त्रले क्रान्तिलाई स्वीकार गर्दैन । त्यससका लािग क्रान्ति आवश्यक छ तर बजुर्जुवा सौन्दर्यशास्तले क्रान्तिलाई स्वीकार गर्दैन । जनजातीय साहित्यले क्रान्तिलाई केन्द्रीय सरोकारको विषय बनाएन भने त्यसले उनीहरुलाई सबैखाले उत्पीडनहरुबाट मुक्त राख्न सहयोग गर्दैन । जनजातीय साहित्य त्यसकारण क्रान्तिलाई केन्द्रमा राख्ने खालको हुनुपर्छ ।

खार्तम्छाको चरा र चरी (किराती लोककथा)

उहिले-उहिलेको कुरा हो । दिक्तेल जिल्ला खार्तम्छाको एउटा परिवारमा दुईजना बूढाबूढी मात्रै थिए । उनीहरुको आर्थिक अवस्था दयनीय थियो । बूढा माछा मारेर बेच्ने गर्दथे । बूढी चाहिँ गाउँलेको घरमा गई ढिकी-जाँतो गर्थी । अनि जुठो भाँडाकुँडा माझिदिन्थी । यसरी उनीहरुले आफ्नो जीविका चलाएका थिए ।
तर एउटै सन्तान नभएकाले उनीहरु सधंै चिन्तित थिए । उनीहरु ठूलो चिन्ता थियो- मरेपछि हाम्रो काजकि्रया कसले गर्लान् सन्तान होस् भनी उनीहरु किराती देवी-देवताको पूजा तथा भाकल गर्थे । तर उनीहरुको कुनै सन्तान भएन ।
विवाह भएको पन्ध्र वर्षपछि भने उनीहरुको छोरो जन्म्यो । खुसीले गदगद भए उनीहरु । सोही खुसीयालीमा ठूलो खर्च गरी छोराको पास्नीमा भोजभतेर गरे । समय बित्दै गयो छोरो पनि हुर्किंदै गए । उनीहरु जहाँ गए पनि छोरालाई साथमै लिएर हिँड्थे । एक दिन बूढीले बूढालाई भनी- 'आज हामीहरु छोरालाई साथमा लिएर खोलामा जाऔं । म खोलामा नुहाइ-धुवाइ गर्छु लुगा धुन्छु । तपाईं चाहिँ माछा मार्नोस् ।'
बूढाले सहमति जनाए । खानपानपछि दिउँसो छोरालाई लिएर उनीहरु खोला झरे । टन्टलापुर घाम लागिरहेको थियो । छोरालाई खोलाकिनारमा राखेर बूढी लुगा धुन थाली । बूढा माछा मार्न । अकस्मात लेकमा पानी परेकोले खोलामा बाढी आयो ।
बाढी आएकोले बूढीले आत्तिएर छोरालाई सम्झी । ऊ छोरालाई लिन दौडी तर छोरा भएको ठाउँ पुग्नुभन्दा अगाडि नै बाढीले कोक्रोसहित छोरालाई बगाइसकेको थियो । आफ्नो छोरालाई खोलाले बगाएको देखेर त्यसतर्फ 'अ सिबौ ! अ सिबौ !' ए मेरो छोरा ! ए मेरो छोरा ! भन्दै बूढी दौडी । बाढीले बूढीलाई पनि बगाइहाल्यो । खोलामा छोरा चाहिँ अघि-अघि थियो भने बूढी चाहिँ पछि-पछि ।
बग्दै जाँदा बूढी चाहिँ एउटा रुखमा अड्केको देखेर बूढाले उसलाई खोलाबाट निकाले । बूढी भने झन् चिच्याएर रुन थाली । यो देखेर बूढाले सोध्यो- 'यसरी किन रोएकी ?' बूढीले जवाफ दिई- 'खोलाले छोरालाई बगायो ।' बूढाले भने- 'तैं पापिनीले गर्दा यस्तो भएको हो ।' बूढाको कुरा सुनेर बूढीलाई साह्रै रिस उठ्यो । बूढीले छोरा खोज्दै रुँदै कराउन थाली- 'ए मेरो छोरा म पनि तेरो पछि-पछि आउँछु । मलाई पर्खी है ।' यसरी रुँदै-कराउँदै जाँदा अलि पर पुगेपछि खोलाले बूढीलाई फेरि बगायो र त्यसपछि ऊ मरी ।
अर्को जन्ममा बूढी चरी भएर जन्मी । आज पनि खार्तम्छाको जङ्गलमा छोरालाई बोलाएको जस्तो गरी उक्त चरी कराउँछे । खोलाले बूढीलाई बगाएर लगेपछि बूढा पागलजस्तो भएर 'तैं पापी होस्' भन्दै कराउँछ । खार्तम्छाको जङ्गलमा आज पनि ती चराहरु प्रायः एकै ठाउँमा अगाडि-पछाडि भएर उड्छन् ।

आङा माझकिरात

नाकिमा
होताकोदा
ला खेसेङासे
रिलुङहसुङ
मुग्लान मिवाङा बो ?
सेलामामो लावेवादा
वारी पोमा
तामुदिइदिकासिमे है !
आङा माझकिरात ।

उम्वामो वैनी उम्सो
उम्सोमो वैनी उम्वा
इसेनाखो दोसोम्सा लिप्तिकु वाल्ला ?
दाबेलै लासिदामा इदिमे बो ?
दुङवापा द्रोणाचार्यमो
छाम्मायु वाङो धोमा तिरे
वातेम्मा-बखामा
आसो ना ।

आ इम्माले आसो पामैदेइ
आले माए ओसो
मि वा
पाहुइदिमे ओसो पामै हुङा ?
सेलामामो लावेवादा
वारी पोमा
तामुदिइदिकासिमे है !
आङा माझकिरात ।