Friday, September 11, 2009

तायाचुङ

विष्णु श्रापित

नाना-तायामा
बैनी-खियामा
भाइ-रैछाकुम्पा

तायामा-
वैंशालु रहरहरु
मालाथुम्किको गुराँससँगै सजाएर
तिमीले तानको लयमा
सिलीको भाका गायौ
टुहुरो खियामा र रैछाकुप्पाको
दुधे पेटको लागि
तिमीले आपुनो सपनाहरु
तानको धागोसँगै बुन्यौ
अनि उनीहरुलाई
आपुूसँगै
सिली टिप्न सिकायौ
आज
तिमीले रोपेको सँस्कृतिहरु
हामीले हुर्काइरहेका छौं
तिमीले छाडेको पदचापहरु
हामीले पछ्याइरहेका छौं ।

खियामा-
कांगे ठाक्रो बनाउन
उभो लेकतिर
मालिङ्गो घारीमा रमाउने
मामा साफोक्तेलाई
तिमीले दुःख दिँदा
तिमी हराएछौ
तिमी पुरिएछौ
अनि त
नाना तायामाले
चाल पाए र मावलीको शिर उभ्याउनी
राखिदिए लैङासा ।

रैछाकुप्पा-
तिमी टुहुरो हुँदा
तिमी नाबालक छँदा
हेरचाह गर्ने
तिम्रो नानाहरुलाई
तिम्रो चेलीहरुलाई
तिमीले कसरी भुल्न सक्थ्यौं
त्यही खातिर
तिमीले तिम्रो बिहेमा
उत्तर हिमालतिर
उक्लेको खियामा
दक्षिण मधेशतिर
झरेको तायामा
दुवैलाई निम्तो डाक्यौ
र चेलीको बिदाउनीमा
बाटो खर्च
लगाइदियौ-खुर्बू ।

यो समय
मालाथुम्कीको आकाशमा
हाम्रो प्रदेशको
मध्य भू-भागमा
नितान्त हाम्रो प्यारो घाम
उज्यालो बोकेर उदाएको छ
त्यसैले-
माइती रैछाकुप्पा
तिमीले छाडेको
ढ्याङ्ग्रो गजा र सिक्केहरु
चेली तायामा खियामाले छाडेको
तानको साँचो र थुरी
हामीले िसंगारेर राखेका छौं
फेरि पनि तिमीहरु
उत्साह बोकेर आऊ
हामी सबै मिलेर
तायाचुङमा तान बुनौं
मुन्धुम गाउदै
एकपटक साकेलामा सिली नाचौं ।

Wednesday, September 2, 2009

जातीय स्वायत्तत्ता : के हो के होइन

प्रकाश राई
राज्यको पुनःसंरचनाको संदर्भमा नेपालका आदिबासी जनजातिहरुले जातीय स्वायत्तत्ताको माग राख्दै आएका छन् । उनिहरुले जाति भाषा र संस्कृतिको आधारमा राज्यको संधीय संरचनाको निर्माण र त्यहाँ राजनैतिक अग्राधिकार सहित स्वायत्तत्ताको अधिकारको माग अगाडि सारिरहेका छन् । कतिपयले यस मागलाई अत्यन्त नकरात्मक र असंभव प्रायः मागको रुपमा बुझेका छन् । कतिपयले त यसलाई राज्य बिखण्डनकारी मागको रुपमा पनि प्रस्तुत गर्ने गरेका छन् । तथापि यस विषयमा बहस जारी छ । स्वयंम आदिबासी जनजातिहरुबीचमा पनि थुप्रै विषयहरुमा थप छलफल बहस र बिमर्शगरि एउटा समझदारीमा पुग्न बाँकि नै छ । तर के वास्तबमा जातीय स्वायत्तत्ताको माग बेठीक छ त के यो नेपालको संन्दर्भमा गलत माग नै हो त वास्तबमा के हो के होईन त जातीय स्वायत्तत्ता जरुर यस बारे बहस र छलफल हुन जरुरी छ र एउटा सार्थक निश्कर्षमा पुग्न आबश्यक छ ।
जातीय स्वायत्तत्ता कुनै एक जातिको अधिकारको रक्षा गर्ने र अर्को जातिको अधिकार कुण्ठित गर्ने हैकमबादी एकाधिकारबादी नीति होईन् । बरु यो त सबै जात-जातिको अधिकार रक्षा र ग्यारेन्टि गर्ने समानतामा आधारित सिद्धान्त हो । त्यसैले यसले एकाधिकारबाद र हैकमबादको बिरोध गर्छ । अहिले नेपालको आदिबासी जनजातिहरुले माग गरेको स्वायत्तत्ता भन्नु आफ्नो आदिम थलोऐतिहासिक थलो सधन बसोबास भएको थलोमा आफुलेनै शासन गर्न पाउनु पर्छ भन्ने हो । आफ्नो आदि थलोको आर्थिक श्रोतहरु आफ्नो अधिकारमा रहोस भन्ने हो । आफ्नो भाषा संस्कृतिको जगेर्ना विकाश र प्रबर्धन गर्न पाउने वाताबरण बनोस भन्ने हो । समग्रमा आफ्नो भाग्यको फैसला आफै गर्न पाँउ भन्ने हो । तर त्यसको अर्थ के होइन भने त्याहाँ बस्ने अन्य जात-जातिहरु त्याहाँको निर्णय प्रकृयामा भाग लिन नपाउने उनिहरुको चाँहि कुनै सुनुवाईनै नहुने वा उनिहरुचाँहि त्याहाँको राज्य संरचनामा समावेश नै हुन नपाउने । बरु कुरा के हो भने त्याहाँका अन्य जतिपनि जात-जातिहरु छन् उनिहरुको पनि उनिहरुको जनसंख्याको आधारमा समानुपातिक समावेशीको ग्यारेन्टि गरिन्छ । यो संबैधानिक किसिमले नै सुनिश्चित गर्नु पर्दछ । त्यतिमात्र होइन संघीय संरचनाको संन्दर्भमा त्यस संघभित्र कुनै अर्को जातिको कुनै सानो ईकाई स्तरमा उनिहरुको सघन बसोबास छ भने त्याहाँ फेरि उनिहरुलेनै अग्राधिकारको प्रयोग गर्छन् । र त्याहाँ पनि अन्य जाति जनजातिको समानुपातिक समावेशीको ग्यारेण्टि गरिदिनु पर्दछ । यसले सबै जाति-जनजातिको अधिकारको सुनिश्चितता गर्दछ ।
जातीय स्वायत्तत्ता बहुजातीय बहुसाँस्कृतिक समाजमा अधिकारको बैज्ञानिक बाँडफाँडका निम्ति अबलम्बन गरिने सिद्धान्त हो । आज विश्वका धेरै देशहरुमा जुन प्रकारको आन्तरिक द्वन्द्व चलिरहेको छ त्यसको प्रमूख कारण त्याहाँको राज्यको असमाबेशी संरचना अधिकारको असमानुपातिक बाँडफाँड एकाधिकार र हैकमबादी राज्य संरचना हुन् । राज्यको असमाबेशी चरित्रले उनिहरु राज्य संरचनाबाट काटिन्छन् अधिकारको असमान बाँडफाँडले उनिहरु अधिकार बिहिन हुन्छन् र एकाधिकारबादी हैकमबादी नीतिले उनिहरु अधिकारको मात्र होइन् पहिचानको समश्यामा पनि फस्न पुग्छन् । यसले उनिहरुलाई आफ्नो पनि राज्य हो भन्ने कुराको अनुभूति गराउदैन् । यस परिस्थितिले उनिहरुमा एक प्रकारको निराशा जन्मन्छ । यस्तो अनुभूति उनिहरुले सर्बप्रथम त पहिचानको समस्याको बिन्दुबाट शुरु हुन्छ । उनिहरुको समस्या समाधान भएन र यदि त्यो बढेर गयो भने त्यसले निश्चित पनि पृथकताबाद सम्म पुर्याउन सक्छ ।
श्रीलङ्काको आजको स्थिति उत्पन्नहुनुको कारण पनि त्यहि हो । जब उनिहरुको जातिय समश्या भाषिक समश्यामाथि आखाँ चिम्लियो तब उनिहरुले छुट्टै राज्यको माग राखेर युद्ध जारि राखे । उनिहरुले युद्ध जितेको छैन वा जित्दैन् होला त्यो फरक कुरा हो । तर श्रीलङकाका आम जनताले गृहयुद्धका कारण कस्तो दुःख बेहोर्नु परेको छ त्यसले श्रीलङकाको विकासमा कति असर पारेको छ
तर चीन जो बहुजातीय बहुभाषिक मुलुक हो त्याहाँका अल्पसंख्यक आदिबासी जनजातिहरुलाई स्वायत्तत्ता प्रदानगरिएको छ । त्याहाँ त्यसैले जातीय भाषिक समस्या छैन् । निश्चित पनि त्याहाँको जनजातिहरुलाई प्रयोग गरि साम्राज्यबादी पूँजिबादीहरुले बितण्डा मच्याउने प्रयास गर्न नखोजेका होइनन् तर त्यो सफल हुन सक्दैन् ।
अहिले नेपालको संघीय संरचना निर्माण गर्दा एउटा आधार जातीय हुनुपर्दछ भन्दा त्यो प्रति अत्यन्तै नकरात्मक बन्नु पर्ने कारण छैन् । जाति भनेको सभ्यता हो । त्यो भुगोल पनि हो । त्यो संस्कृति पनि हो । त्यो भाषा पनि हो । संपूर्ण नेपाल एउटै आधारमा बिभिन्न संघमा संरतितहुन नसक्ला/सक्दैन । यो तथ्यलाई चाहिँ सबैले स्विकार गर्नु पर्दछ । तर जातीय आधारमा हुदै हुदैन् भनेर ढीपि गर्नु चाहिँ सामन्तबादकै रुप हो । त्यो नेपालको बहुजातीय बहुसांस्कृतिक संरचनालाई अस्विकार गर्नु र नेपालको जातीय भाषिक समस्यालाई अस्विकार गर्नु हो । त्यसको अर्थ नेपालको बहुसंख्यकहरुको समस्यालाई नजर अन्दाज गर्नु हो । नेपालको सन्दर्भमा त अझै जातीय आधारमा संध राज्य निर्माण गर्नु सजिलो छ÷स्विकार्य छ । जस्तो किरात स्वयात्तत्त राज्य निर्माण गर्दा त्यो सबैलाई स्विकार्य हुन्छ । त्याहाँका अन्य जात-जातिहरुले पनि किरात सभ्यता स्विकार गर्छन÷गरेका छन् । सामान्य बोलिचालिमा पनि उनिहरु नै हामी त माँझ किरातको मान्छे भनेर भन्छन् । कतिपय संस्कार र संस्कृतिहरुपनि उनिहरुको लागि स्विकार्य छन् । त्यसैले याहाँ समस्या हुदैन् ।
अहिले जातीय आधारमा प्रदेश निर्माण गर्ने विषयलाई जसरि बाइसे चौबिसे राज्यतिर फर्कने पछौटे वा बिखण्डनको संभावना भएको भनेर प्रचार-प्रशार गरिदैछ यसले नेपाललाई ठीक दिशातिर लैजादैन् । यदि त्यसो हो भने त सघीय राज्यमा परिणत हुनु नै पछाडि फर्कने काम हुन्छ । त्यसैले संघीय राज्य संरचनामा नै जानु भएन् । त्यसैले स्वायत्तत्ताको बिरोध गर्नु अन्तत्वगत्वा संघीयताको सिद्धान्तको बिरोध गर्नु हो ।
अर्कोकुरा स्वशासनको कुरा गर्ने तर स्वयात्तत्ताको कुरा अस्विकार गर्ने कुरा पनि नमिल्दो कुरा हो । स्वायत्तत्ताको प्रत्याभुति बिना स्वशासनको ग्यारेन्टी गर्न सकिदैन् । त्यसैले स्वशाानकै लागि पनि स्वायत्तत्ताको जरुरि छ ।
र अर्कोतिर अहिले कतिपय जनजातिहरुले छुट्टै जातीय राज्यको माग गरिरहेका छन् त्यो पनि बैज्ञानिक माग होइन् । हाम्रो माग समानताको लागि हो । बिभेदको अन्त्यको लागि हो । आफ्नो भाग्यको बिधाता आफै बन्न पाउनु पर्छ हो । राजनैतिक रुपमा आफ्नो शासन आफै गर्न पाउनु पर्छ भन्ने हो । यो आफैमा न्यायिक माग हो । अनि यो कसरि पछाडि फर्कने माग हुन सक्छ
हिजोको बिभेदकारी राज्यले जसरि नेपालका आदिबासी जनजातिहरुलाई राजनैतिक आर्थिक सामाजिक साँस्कृतिक रुपले बिभेद गर्यो त्यसको अन्त्य जरुरि छ । नेपाल संघीयतामा प्रबेश गर्नुको एउटा कारण यहि बिभेदहरु हुन् । त्यसैले यी सबेै बिभेदको अन्त्यको लागि पनि जातीय स्वायत्तत्ता अनिवार्य छ । त्यसैले जातीय स्वायत्तत्ता बिखण्डन वा एउटा जातिको अधिकार स्थापित गर्ने र अर्को जातिको अधिकार कुण्ठित गर्ने नभई सबैको अधिकार रक्षाको ग्यारेन्टी गर्नु हो ।

सिर्कना

तिलक चाम्लिङ

सिर्कनाले हाचा गर्दै
नेपाली सर कोठामा छिरेपिछ
छपक्कै मिलेर बस्थ्यौँ
डरसरिको सास लुकाएर ।

अंग्रेजी नजान्नेले
आफ्नै आगनमा शीर खसाएझैं
भाषा नमिलेर
खुकुरीको चित्रकलालाई 'दाब्या' भन्दा
सबैले हाँसेपिछ
लाजले पढ्दिन भनेको थिएँ आफ्नै आमालाई ।

पिँजडाबाट उम्किएको चरीजस्तै खुसी भएर
स्कुलमा टिफिनको घन्टी बजेपिछ
किताबको भारीसंग फाल मार्दै आएर
आमाको पोल्टाभरि आफ्नै लवजमा
ढुक्कको सास फेर्दा कम्ता रमाइलो लाग्थेन ।

राष्ट्रिय धर्म हिन्दु भन्न नजान्दा
राष्ट्रिय भाषा नेपाली भन्न नजान्दा
सिर्कनाको सुम्ल्याइ सहन नसकेर
साथीभाइकै अघि तुरुक्कै रुइदिएको छु
अझै पनि बिरामी हुन्छु सिर्कना देखेँभने ।

राजाको सिँदुर पहिरिनेले
हवाइजहाज चढ्न पाइन्छ भन्दै
आमाले फुकाएपिछ
गोरखापत्रको खोल हालेको
राजाको फोटो भएको
महेन्द्र मालालाई कख्याएर स्कुल पुग्थेँ
लाम बस्दा भाँती पुर्र्याएर
'श्रीमान् गम्भीर नेपाली …' कण्ठस्त मुखाग्र सुनाउनलाई ।

दाब्या = खुकुरी

Tuesday, September 1, 2009

हावो खान्नम यूनम

सीता कोयी
हावो खान्नम युनम
ददिवु चम्फा घोग्य भोदु
यल्सी वाखाबुअ घिउसी चोदु
यल्सी वाखावुअ धिउसी चोदु
कुप्पु सुपुतुतु पिपुर घर्ति चा वलेन्दुनी
तँतिमे नापेवा सुमू-धापी-धोपी चा यअ छेन्दुनी
होवो खान्नेम यूनम
गोठाल्यचअ भाकारी डेलीठेका धुन्यरि कुर्तो
भिइ मेसी भ्यारा चन यूनम यअ उरतो
ज्यक्तबु खरसु पटपट्य भुस्री न घाँस किप्दानी
ररु ङेत्मु देल चिचाआ सल सलमे हिउला-चिउला
चअ भस्म्या हिप्दानी
हावो खान्नम यूनाम
उक्योन गोठाल्य चअ् ङाचेलोनि वारेलोिन
चन्दु ध्याङखका फोक्टय निकास
जलजल्य धाप रावाथाम विख्य
सुरक्य कुम्लमा वागाल्यपानी हुनाम युनामचअ
ससिबुसि पाउलो ओदानिम
सिल्पीचा अबलेन्दानीम हावो खान्नम यअ
छेछेल खेरखावि चौरि भिई
भिई मेसी भ्यारा खल झुचिनी
केमु मुक्सु धिन्दारा कस्तुरी
खिसा धापी धोपी हावो खान्नम धुचििन
हावो खाननम युनम
युनम-यूनम देत्का आवो हुङे हुनम ।

सुङदेल-९, खोटाङ